Em busca de mapear apresentações de artistas da free music
internacional que já aportaram por aqui, em qualquer espaço em qualquer época, iniciamos
este levantamento...
Por Fabricio Vieira
Na última década, vimos um crescimento notável na oferta de free music nos
palcos brasileiros, com uma movimentação mais ativa no que se refere à vinda de
músicos estrangeiros (inclusive com a estreia de nomes históricos por aqui,
como Anthony Braxton, Peter Brötzmann e Henry Threadgill), a ampliação de livre
improvisadores locais e o fortalecimento de uma nova cena. Esse processo teve seu
pico provavelmente no período entre 2010 a 2015, quando o Centro Cultural São
Paulo (CCSP) manteve importante e ativa abertura para a free music e o Sesc,
além de trazer nomes variados, criou o festival Jazz na Fábrica, brindando o
público com figuras destacadas do free de diferentes gerações. Antes disso, vindas
de músicos ligados ao universo free jazzístico eram pontuais e centradas em
nomes dos Estados Unidos, sendo destaque nesse sentido também o papel do Chivas
Jazz Festival. São Paulo é o local que concentra o maior número de
apresentações, sendo que praticamente todos os nomes que vieram ao país passaram
pela cidade; o Rio de Janeiro assumiu maior protagonismo nos últimos anos, em
especial com as atividades realizadas no Audio Rebel. É interessante que
diferentes anos antes dos 2000 não contaram sequer com uma apresentação da
seara free, sendo que temos regularmente festivais dedicados ao mundo do jazz no
país desde o início da década de 1980, o que ilustra o perfil mais conservador
de curadoria/produção/público por longo período. Vale notar que o início do
free jazz em nossos palcos teve uma data anunciada e cancelada há muito tempo:
dia 15 de agosto de 1980, no Rio Monterey Jazz Festival, em que estava
programada uma pioneira apresentação do Art Ensemble of Chicago. Segundo
jornais da época, o concerto foi cancelado poucos dias antes do agendado porque
os músicos do AEC teriam feito exigências extracontratuais para virem ao país,
inviabilizando o processo – passariam muitos anos até que pudéssemos ver o AEC.
Com a intenção de organizar um registro, partindo de uma memória esparsa
e fragmentada, sobre o free internacional em nossos palcos, foi desenvolvido esse
levantamento, que busca separar por anos a vinda de artistas dessa seara sonora
ao Brasil – importante: o foco é o que entendemos historicamente por free jazz/free improvisation; não se trata de uma listagem da música experimental como um
todo, que incluísse noise, eletroacústica, drone, ambient, industrial (salvo quando há forte ligação com o universo do free) e outras vertentes
esteticamente relevantes, mas que ampliaria além do desejado nosso escopo. Um importante
norte nesse recorte é a seleção de músicos que compõe o livro “Free Jazz and
Free Improvisation: An Encyclopedia”, obra basilar para qualquer interessado no
tema. Músicos brasileiros aparecem quando se estabeleceram no exterior e pouco
tocam por aqui; parcerias de estrangeiros com músicos locais também são
indicadas.
Há músicos que têm trabalhos ou parcerias no mundo do free, mas que não
são propriamente representantes dessa seara, que vieram ao Brasil e acabaram
por não aparecer neste mapa – isso não tem nada a ver com a qualidade de suas
obras; trata-se apenas de ajuste de catalogação, um critério dentre outros.
Nesse caso, poderiam ser citados nomes como os dos pianistas Keith Jarrett (que
veio ao país em 1987, 1989 e 2011), Jason Moran (2003 e 2014) e Vijay Iyer
(2008 e 2018) ou mesmo Max Roach (1989), Don Byron (2000 e 2010) e Gary Bartz
(2012 e 2019). Há também eventos específicos, como a passagem de Gary Peacock e Billy Higgins
pelo Heineken Concerts de 93, onde tocaram com Toninho Horta, fazendo algo mais
digerível para um público que não estava lá para ver free mesmo... Por outro
lado, há músicos que não vieram apresentar um concerto de viés mais avant-garde,
mas são figuras historicamente indissociáveis do free jazz, como Charlie Haden
ou Dewey Redman – assim, aparecem na lista.
A organização desse mapa do free é simples: separados por ano,
destacamos o nome do artista internacional; em parênteses, alguma
particularidade, como o nome do grupo ou de músicos locais com quem tocou;
segue-se o mês e a cidade onde aconteceu o evento; em colchetes, vem o espaço
ou evento em questão.
Nomes do free internacional que passaram por aqui em algum momento devem
ter sido deixados para trás, ficado de fora neste mapeamento, claro – um
exemplo: o saxofonista Ned Rothenberg, que esteve em algum momento na USP em
anos passados, mas não conseguimos localizar tal evento... Dessa forma, trataremos
esse mapa como um work in progress: quem tiver informações de outros músicos
ligados ao free jazz/free impro que vieram ao país em alguma oportunidade e não
apareceram aqui, basta avisar para que a listagem possa, sempre que for o caso,
ser atualizada.
MAPA DO FREE INTERNACIONAL
1986
*Elton Dean Quintet: fev-mar, SP/Rio/Brasília [e outros locais]
1989
*Cecil Taylor (com William Parker e Gregg Bendian): jun, SP/Rio [Free
Jazz Festival]
*John Zorn (Naked City): jun, SP/Rio [Free Jazz Festival]
1993
*Ornette Coleman: set, SP/Rio [Free Jazz Festival]
*World Saxophone Quartet: set, SP/Rio [Free Jazz Festival]
1994
*Don Cherry / Naná Vasconcelos (e convidados): abr, SP/Rio [Heneiken
Concerts]
1997
![]() |
(Cortesia: Thomas Rohrer) |
*Alexander von Schilippenbach/ Evan Parker/ Paul Lovens: set, SP/Porto
Alegre [Sesc Pompeia, Hebraica, Instituto Goethe]
*Pharoah Sanders: out, SP/Rio [Free Jazz Festival]
1999
*Charlie Haden: abr, SP [Heineken Concerts]
2000
*Carla Bley/ Steve Swallow Duo: abr, SP [Heineken Concerts]
*David Murray (com Dave Burrell e Andrew Cyrille): jun, SP [Chivas Jazz
Festival]
*Geri Allen: jun, SP [Chivas Jazz Festival]
*Steve Lacy/ Mal Waldron Duo: jun, SP [Chivas Jazz Festival]
*Art Ensemble of Chicago: out, SP/Rio [Free Jazz Festival]
2001
*Archie Shepp: jun, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
*Dave Douglas Sextet: jun, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
2002
*Dewey Redman: mai, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
2003
*Arthur Blythe Trio: mai, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
*Paul Motian: mai, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
*Paul Bley (solo): mai, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
2004
*Sun Ra Arkestra: mai, SP/Rio [Chivas Jazz Festival]
*Andrew Hill (com John Hébert e Nasheet Waits): mai, SP/Rio [Chivas
Jazz Festival]
*Bobby Previte (com Wayne Horwitz e outros): mai, SP/ Rio [Chivas Jazz
Festival]
*Rubén Ferrero (com Yedo Gibson e Panda Gianfratti): out, SP [Funarte]
*Chicago Underground Duo: dez, SP [Sesc Pompeia]
2005
*Trevor Watts/ Jamie Harris Duo: jul, SP [Teatro do Sesi]
2006
*Phil Minton: mai, SP [Centro Universitário Maria Antonia]
*Ernst Reijseger (com Ivo Perelman): set, SP [Tom Jazz]
*Marcio Mattos (com Abaetetuba): out, SP [MIS]
*Charlie Haden: out, SP/Rio [Tim Festival]
2007
*Ivo Perelman/ Dominic Duval: mar, SP [Centro da Cultura Judaica]
*Cecil Taylor: out, SP/Rio [Tim Festival]
*Han Bennink/ Michael Moore (com a Mantiqueira): out, SP [Sesc Vila
Mariana]
2008
*Hans Koch (com Thomas Rohrer e Panda Gianfratti): abr, SP [Centro
Universitário Maria Antonia]
*Peter Brötzmann (Full Blast): jun, SP/Porto Alegre [Sesc Vila Mariana]
*Ivo Perelman (com Dominic Duval e Rosi Hertlein): jun, SP [Masp e Sesc
Vila Mariana]
*Carla Bley: out, SP/Rio/Vitória [Tim Festival]
*Art Ensemble of Chicago: out, SP [Sesc Vila Mariana]
*Nublu Orchestra (com Butch Morris): out, SP [Sesc Santo André e Pompéia]
2009
*Exploding Star Orchestra (com Roscoe Mitchell): mai, SP [Sesc Vila
Mariana]
*Ivo Perelman/ Mark Sanders/ Luc Ex: out, SP [Casa de Francisca]
*Phil Minton/ Veryan Weston/ Luc Ex/ Sanders (Speeq): out, SP [CCSP e
outros locais/parcerias]
2010
*Hans Koch (com Thomas Rohrer e Panda Gianfratti): jun, SP [CCSP]
*EKE Trio: jul, SP [CCSP e outros locais]
*EKE Trio: jul, SP [CCSP e outros locais]
*Pharoa Sanders (& The Undergound): ago, SP [Sesc Pinheiros]
*Trevor Watts/ Veryan Weston: set, SP [Sesc Vila Mariana]
*Ivo Perelman (com Matthew Shipp, Joe Morris e Gerald Cleaver): set, SP
[Sesc Pompeia, Osasco e Bauru]
*Ornette Coleman: nov, SP [Sesc Pinheiros]
*Crash Trio: nov, SP [Sesc Santana]
*John Edwards, Raymond MacDonald, Ricardo Tejero (com Abaetetuba e
outros): nov, SP [FIIL]
*Ken Vandermark/ Mark Sanders/ Luc Ex: dez, SP/Porto Alegre [CCSP,
Santander Cultural]
*Han Bennink/ Phil Minton: dez, SP [CCSP]
2011
*Yusef Lateef (com Rob Mazurek, William Parker e outros): fev, SP [Sesc
Pompeia]
*Chefa Alonso: abr, SP [CCSP e outras locais]
*Fire!: mai, SP [Jazz na Fábrica]
*Archie Shepp: mai, SP [Jazz na Fábrica]
*Audrey Chen: mai, SP [CCSP]
*Stellari String Quartet: mai, SP [CCSP]
*Ab Baars/ Ig Henneman: ago, SP [CCSP]
*Simon Nabatov: ago, Porto Alegre [Instituto Goethe]
*John Russell/ Javier Carmona/ Hans Koch (com o Abaetetuba): out, SP/Recife/João
Pessoa [FIIL]
*SOL 6: set, SP/BH [CCSP, Santa Marcelina]
*Rob Mazurek’s Skull Sessions: nov, SP [Sesc Pinheiros]
*Sabu Toyozumi (com Panda Gianfratti): dez, SP [CCSP e outros locais/parcerias]
*Royal Improvisers Orchestra: dez, SP [CCS, CCJ, outros locais/parcerias]
2012
*David Torn/ Tim Berne /Ches Smith: jan, SP [Sesc Belenzinho]
*Sun Ra Arkestra: fev, SP [Nublu Jazz]
*John Zorn (Masada): mar, SP [Cine Joia]
*Ken Vandermark/ Christof Kurzmann: mar, SP/Porto Alegre/Florianópolis
[CCSP, StudioClio, outros locais]
*Roger Turner/ Urs Leimgruber: mai, SP [CCSP]
*Chicago Underground Duo: mai, SP [Sesc Belenzinho]
*Alex Ward/ Steve Noble: jun, SP [Sesc Belenzinho]
*Peter Brötzmann/ John Edwards/ Steve Noble: jul, SP [Sesc Belenzinho]
*Wadada Leo Smith: jul, SP [Sesc Vila Mariana]
*John Butcher/ Eddie Prévost: jul, SP [CCSP]
*Matana Roberts: set, SP [Sesc Belenzinho]
*Corkestra: set, SP [CCSP]
*ICP Orchestra: set, SP [CCSP]
*Pulsar Quartet: out, SP [Sesc Belenzinho]
*Parallax: out, SP [CCSP]
*Hans Koch/ Marcio Mattos (com o Abaetetuba): nov, SP [Sesc Belenzinho]
*Ches Smith: nov, SP [Sesc Belenzinho]
2013
*Rodrigo Amado/ Gabriel Ferrandini: fev, SP/Rio [Sesc Belenzinho-Santos
e Audio Rebel]
*Frode Gjerstad Trio: mar, SP/Rio [Serralheria, Audio Rebel]
*Phil Minton/ Audrey Chen: abr, SP [CCSP e outros locais]
*Pharoa Sanders: mai, SP [Virada Cultural]
*Lisa Cay Miller: mai, SP [CCSP]
*The Thing (com Joe McPhee): jun, SP [Sesc Belenzinho, Santos, Ribeirão
Preto e Araraquara]
*Sun Rooms: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*David Murray: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Roscoe Mitchell (solo): ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Ivo Perelman (com Matthew Shipp, Michael Bisio e Whit Dickey): ago, SP
[Jazz na Fábrica]
*Terry Day: set, SP [CCSP]
*Samuel Blaser/ Marc Ducret: set, SP/Rio [Sesc Belenzinho, Audio Rebel]
*Signs of the Silhouette: set, SP/Rio [CCSP, Audio Rebel]
*Matana Roberts: nov, SP [CCSP]
*Rob Mazurek/ Jeff Parker Duo: dez, SP [Serralheria]
2014
*Carlos Zíngaro/ Wind Trio/ Abdul Moimême (diferentes parcerias): fev-mar,
BH/SP [UFMG, CCSP]
*Atomic: abr, SP [Sesc Pompeia, Santos, Piracicaba, Sorocaba]
*Boi Akih (com Yedo Gibson e Vasco Trilla): abr, SP/Rio [Sesc
Belenzinho, Audio Rebel]
*Gabriel Ferrandini (diferentes parcerias): mai, SP/Rio [Casa Nam, Audio
Rebel]
*Phil Cohran: jun, SP [Sesc Belenzinho]
*Anthony Braxton (com Mary Halvorson, Taylor Ho Bynum e Ingrid
Laubrock), ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Mary Halvorson (solo), ago, SP [CCSP]
*Wadada Leo Smith, HPrizm, Henry Grimes (e outros): ago, SP [Jazz na
Fábrica]
*Hans Koch/ John Edwards (com Thomas Rohrer e Panda Gianfratti): ago,
SP [Jazz na Fábrica]
*Nate Wooley Quintet: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Josh Sinton (com Mauricio Caetano e Igor Pimenta): ago, SP [Jazz B]
*Paal Nilssen-Love: set, SP/Rio [diferentes locais e parcerias]
*Lars Greve (com São Paulo Underground): nov, SP [CCSP]
*Hernani Faustino/ Jorge Nuno (com Rodrigo Gobbet, Marcio Gibson e
Mauricio Takara): nov, SP [Funarte]
2015
*Signs of the Silhouette: jan, SP/Rio [diferentes locais]
*Vasco Trilla/ Johannes Nastesjo: mar, SP [Sesc Belenzinho]
*Tim Berne (Snakeoil): mar, SP [Sesc Consolação e Ribeirão Preto]
*Tony Bevan (com Mauricio Takara): jul, SP [Matilha Cultural]
*Dror Feiler: jul, SP [FIME]
*Cecilia Quinteros: jul, SP [FIME]
*William Parker Quartet: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Muhal Richard Abrams (solo): ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Gary Peacock Trio: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Barcode Quartet: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Trevor Watts/ Veryan Weston: set, SP/Rio [MCI]
*Lars Greve: set, SP [MCI]
*John Surman: out, Porto Alegre [POA Jazz]
*Satoko Fujii (Tobira Quartet): nov, SP/Porto Alegre [Sesc Ribeirão Preto, Instituto Ling]
*Kaja Draksler/ Matiss Cudars Duo: dez, SP/Rio [Casa do Núcleo,
Trackers, Audio Rebel]
2016
*Paal Nilssen-Love: fev, SP/Rio [diferentes locais-parcerias]
*Henrik Norstebo/ Phil Minton/ Audrey Chen/ Bob Ostertag: mar, SP/Rio [diferentes
locais]
*Mat Maneri/ Craig Taborn/ Ches Smith: jul, SP [Sesc Belenzinho]
*Peter Brötzmann (Full Blast): jul, SP/Rio/Salvador/BH [Sesc-FIME, Audio
Rebel, Instituto Goethe]
*Peter Evans (solo): jul, SP/Rio/BH [Sesc-FIME, Audio Rebel]
*Dror Feiler: jul, SP [FIME]
*Three Corpse Piledriver: jul, SP [FIME]
*Matthew Shipp (solo): ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Large Unit: set, SP/Rio [Trackers, Audio Rebel, Funarte]
*Marcio Mattos (com Abaetetuba): set, SP [Sesc Belenzinho]
2017
*Frode Gjerstad Trio (e convidados): mar, SP/Rio [Sesc Pompeia, Trackers,
Audio Rebel]
*Paal Nilssen-Love (com Kiko Dinucci): jun, SP/Rio [Disjuntor, Audio
Rebel]
*Globe Unity Orchestra: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Annette Peacock/ Roger Turner: ago, SP [Jazz na Fábrica]
*Mat Maneri/ Lucian Ban: out, SP [Sesc Pinheiros]
*Teté Leguía/ Martín Escalante: nov, SP [FIME]
*New Zion Trio: nov, SP [Sesc Pompeia]
*Otomo Yoshihide: nov-dez, SP/Rio/BH [diferentes parcerias-locais]
*Louis Laurain: dez, Rio [Novas Frequências]
2018
*Henry Threadgill (Zooid): ago, SP [Sesc Jazz]
*Archie Shepp e Kahil El’Zabar Ritual Trio: ago, SP [Sesc Jazz]
*Fred Frith Trio (com Susana Santos Silva): ago, SP [Sesc Jazz]
*Oren Ambarchi: dez, SP/Rio [Sesc Pompeia, Novas Frequências]
*Gard Nilssen (com Acoustic Unity): ago, SP/Rio [Jazz nos Fundos, Blue
Note]
*Peter Brötzmann (Full Blast): out, SP/Rio [Sesc 24 de Maio-Ribeirão Preto e Teatro Glauce Rocha]
*Keiji Haino: dez, Rio [Novas Frequências]
2019
*Gerry Hemingway / Samuel Blaser: abril, SP/Rio/Brasília/Porto Alegre
[Sesc Pinheiros, Audio Rebel e outros locais]
*Atomic: maio, SP/Rio/Brasília [Sesc Pinheiros-Piracicaba-São Carlos e outros
locais]
*Ken Vandermark / Paal Nilssen-Love: junho, SP/Rio/MG/Salvador [Sesc
Belenzinho, Audio Rebel e outros locais]
*Ivo Perelman / Matthew Shipp: julho, SP [Sesc Pompeia]
*Joëlle Léandre (solo): set, SP [Estúdio Bixiga]
*Mette Rasmussen (solo, com Rakta e Bella): set, SP/Rio
[Estúdio Bixiga, Audio Rebel]
*Angelika Niescier (com Arthur Decloedt): set, SP [Estúdio Bixiga]
*John Zorn (com o New Masada):
out, SP [Sesc Jazz]
*Art Ensemble of Chicago: out, SP [Sesc Jazz]
*Sun Ra Arkestra: out, SP [Sesc Jazz]
*Maggie Nicols e Women’s Improvising Group: out, SP [Sesc Jazz]
*Gard Nilssen (com Acoustic Unity): out, SP [Sesc Jazz]
2020
*Mats Gustafsson / Christof Kurzmann: mar, SP/Rio (Sesc Pinheiros, Audio
Rebel)